| De : Le
Cong Da - 8/3/05
Xin duoc chia xe cung
quy dh, cac anh chi mot bai noi chuyen rat dac sac (theo toi) ve vo nga:
TAM
PHÁP ẤN
Ba pháp ấn là ba
con dấu xác nhận ba giáo nghĩa "Các hành vô thường, các pháp
vô ngã, Niết-bàn tịch tịnh" là yếu lĩnh của Phật pháp.
Nội dung này được thấy rất sớm trong phẩm Tứ Đoạn YÙ,
Kinh Tăng Nhất A-hàm qua bốn nghĩa: "Các hành vô thường, các
hành đều khổ, các pháp vô ngã, Niết-bàn ngưng nghỉ" thành
bốn pháp ấn. Về sau, các Luận sư đem "Các hành đều khổ"
sáp nhập vào "Các hành vô thường" thành ba pháp ấn.
Kinh Liên Hoa Diện
ghi: "Tất cả hành vô thường, tất cả pháp vô ngã và Niết-bàn
tịch diệt là ba pháp ấn".
Luận Thành Thật
nói: "Tất cả pháp vô ngã, các pháp vô thường, Niết-bàn
tịch tịnh là ba pháp ấn, tất cả mọi lý luận đều không
bác phá được, vì đó là chân lý".
Ba pháp ấn hay bốn
pháp ấn, chính là chủ đề được các Kinh A-hàm lặp đi
lặp lại nhiều lần, và chúng cũng khái quát yếu nghĩa của
4 đế, 12 nhân duyên ...
1. Pháp ấn "Các
hành vô thường"
Hành nghĩa là vận
động biến dịch. Các hành là chỉ cho tất cả pháp hữu
vi, nghĩa là tất cả các hiện tượng do nhân duyên sanh, có
nương gá, có tạo tác, nói một cách khái quát tức là năm
uẩn, chúng đều vô thường, trước có nay không, hiện tại
có về sau không, tồn tại ở trong sự sanh diệt biến dịch
như dòng nước chảy, ngọn lửa cháy, luồng gió thổi. Kinh
số 456 trong Tạp A-hàn ghi: "Tất cả hành vô thường, đều
là pháp sanh diệt". Tất cả các pháp sắc, tâm đều như vậy.
Thân thể vật chất thì biến dịch từ trẻ đến già, còn
hoạt động tâm lý thì niệm niệm sanh diệt không ngừng.
Kinh số 289 trong Tạp A-hàm ghi: "Tâm ý thức ngày đêm chuyển
biến trong từng khoảnh khắc giống như khỉ vượn". Đây
là ấn tượng được cảm nhận trong lúc trực quán các hiện
tượng vật lý và tâm lý con người. Tiến thêm một bước,
vận dụng lý tánh phân tích có thể phát hiện sự sanh diệt
biến hóa xuyên qua mỗi giờ, mỗi khắc, mỗi phút, mỗi giây,
không có thời gian dù một niệm tạm dừng, bất biến. Kinh
An-ban Thủ YÙ ghi: "Khoảng thời gian búng ngón tay, tâm có 960
lần chuyển biến". Phẩm Phân Biệt Nghiệp, Luận Câu-xá nói:
"Các pháp hữu vi vừa có liền không. Nếu ở chỗ này sanh
thì ở chỗ này diệt, không cho từ chỗ này chuyển đến
chỗ khác". Phẩm Tứ Đại Tướng, Luận Thành Thật nói: "Vì
các pháp niệm niệm diệt nên không cho từ chỗ này chuyển
đến chỗ khác".
Trong kinh Đại thừa
thường đem tính vô thường ngay nơi sanh liền diệt của vạn
vật tỷ dụ như ánh chớp, lửa nháng, sương mai, bọt nước.
Kinh Kim Cang nói tất cả pháp hữu vi "như sương mai, như ánh
chớp". Kinh Lăng-già cho rằng các pháp hữu vi "không thật,
mau như điện chớp, thế nên nói là như huyễn". Phật học
nhận thức sâu sắc đến tính biến dịch tuyệt đối của
vạn vật, lóe lên tư tưởng biện chứng pháp thô sơ ngay
ở thời cổ đại.
Nếu nói pháp ấn
vô thường của Phật học chỉ nhấn mạnh một cách phiến
diện về tính biến dịch mà phủ nhận tính ổn định tương
đối của sự vật thì đó là một nhận định sai lầm. Phật
học Đại, Tiểu thừa đều có nói đến hai đế chân, tục.
Hai đế này dung thông mới là chân lý. Về mặt chân đế,
vạn vật tuyệt đối vô thường biến dịch; còn nếu nhìn
từ phía tục đế thì tính ổn định tương đối của vạn
vật cũng chưa từng bị phủ nhận, và gọi đó là "tương
tợ tương tục". Tính ổn định tương đối "tương tợ tương
tục" này là phương tiện tất yếu được nhận thức ra trong
sinh hoạt thế tục. Luận Đại Trí Độ 37 nói: "Vô thường
phá chấp thường, chẳng nên chấp vô thường là chân lý.
Sao vậy ? Vì nếu các pháp là tướng vô thường, niệm niệm
diệt thì sáu thức không thể nắm giữ sáu trần". YÙ muốn
nói vô thường chỉ dùng để phá trừ cái chấp lầm vô thường
là thật thường bất biến, chứ không phải phủ nhận mặt
ổn định tương đối của sự vật. Nếu chỉ thấy vô thường
thì không thể nào nhận thức được đúng đắn về cảnh
tướng vô thường. Vậy, cần phải thừa nhận tính ổn định
tương đối trước, rồi mới từ tướng ổn định tương
đối này mà nhìn đến tính biến dịch vô thường của tuyệt
đối, như trong Kinh Tiểu Phẩm Bái-nhã 3 ghi: "Vì không hoại
sắc nên quán vô thường; vì không hoại thọ, tưởng, hành,
thức nên quán vô thường. Người nào chẳng quán như thế,
bị gọi là người hành tương tợ Bát-nhã Ba-la-mật". Ly khai
tướng ổn định tương đối của năm uẩn mà phiến diện
chấp lý vô thường thì bị chê là "tương tợ". (Tợ nghĩa
là dường như phải mà không phải).
Phật học, từ
quan điểm giá trị nhân sinh của tôn giáo xuất phát, nhận
năm uẩn, các hành vô thường là khổ. Kinh số 437 trong Tạp
A-hàm ghi: "Vì tất cả các hành là pháp biến dịch, nên ta
nói hễ có sở thọ thì đều là khổ". Qua lời Phật dạy,
chúng ta thấy chẳng những các khổ thọ trong cuộc sống con
người là khổ, mà ngay cả lạc thọ cũng đều vô thường
nên cũng là khổ. "Các thọ đều là khổ" cũng được xem
như là một pháp ấn.
2. Pháp ấn "Các
pháp vô ngã"
Ngã, Phạn ngữ:
Atman, là một phạm trù trọng yếu của các nhà triết học
Ấn Độ. Ngã bị phủ nhận bởi pháp ấn "Vô ngã" trong kinh
luận Phật giáo, là cái Ngã trên ý nghĩa thực thể thuộc
hình nhi thượng, khác với ý nghĩa tự ngã mang tính chủ thể
và nhân cách trong tâm lý học và luân lý học. Luậnh Thanh
Tịnh Đạo giải thích nghĩa của Ngã là "tự tại". Tự tại
tức là tự tồn tại không nhờ vào các yếu tố khác, là
chủ tể thực sự thường trụ bất biến. Về sau, các Luận
sư tổng kết Ngã có bốn nghĩa: Thường, nhất, chủ, tể.
Phẩm Ai Thán, Kinh Đại Bát-Niết-bàn ghi: "Nếu pháp nào là
thực, là chân, là thường, là chủ, là y, tánh không biến
dịch thì pháp ấy được gọi là Ngã". Từ Phật giáo Nguyên
thủy cho đến Phật giáo Đại thừa đều nói thực chất
của nghĩa Vô ngã là phá trừ chấp trước nhận lầm cái
thực sự không tự tại là cái Ngã chân thực tự tại.
Lý luận chủ yếu
của Phật giáo Nguyên thủy dùng để khẳng định các pháp
vô ngã chính là pháp ấn vô thường vừa được trình bày
ở trên. Pháp ấn "Các pháp vô ngã" này nhằm giải trừ chấp
trước năm uẩn là thật, là thường, là tự ngã, như Kinh
số 33 trong Tạp A-hàm ghi: "Sắc vô thường, vô thường thì
khổ, khổ thì chẳng phải Ngã, không có Ngã thì cũng không
có Ngã sở. Quán như thế gọi là chân thật chánh quán. Cũng
vậy, thọ, tưởng, hành, thức vô thường, vô thường thì
khổ, khổ thì không phải Ngã, không có Ngã thì không có Ngã
sở. Sắc chẳng phải là Ngã, nếu sắc là thật Ngã thì lẽ
ra sắc không có bệnh khổ sanh. Vì sắc vô ngã nên sắc có
bệnh khổ sanh. Vậy sắc có bệnh khổ hay không là do sắc
có Ngã hay vô ngã. Thọ, tưởng, hành, thức cũng vậy". YÙ
nói sắc, thọ, tưởng, hành, thức, các hoạt động sinh lý,
tâm lý không nhận tự ngã làm chủ tể bên trong của bản
tánh mong cầu thường lạc, mà lại mang tính ngoại tại, tính
bất tự tại, do đó, sắc, thọ, tưởng, hành, thức đều
chẳng phải tự ngã thật thường, nếu nhận lầm cái chẳng
phải Ngã này làm chân ngã thật thường thì thuộc về "điên
đảo kiến" trái với chân thật.
Kế đến, do vì
các pháp duyên khởi, nên tất nhiên năm uẩn chẳng phải Ngã.
Tứ Bách Luận Thích nói: "Ngã được định nghĩa là không
nương nhờ vào tha tánh". Sự tồn tại không nương nhờ vào
bất cứ một điều kiện nào mới được gọi là Ngã. Nhưng
tất cả pháp hữu vi đều nhờ duyên mà khởi, sự tồn tại
của con người bất quá là sự tập hợp của năm uẩn, như
Kinh Tạp A-hàm 44 ghi: "Như do các bộ phận hợp lại thành
chiếc xe, cũng vậy, do dựa vào năm uẩn mà có tên gọi là
chúng sanh". Tuy có cái "giả danh" chúng sanh, nhưng không có
một cái chân ngã tự tại không dựa vào duyên mà tồn tại.
Kinh Tạp A-hàm 12 tiến thêm một bước phân tích năm uẩn
của chúng sanh, mỗi uẩn đều vô thường. Sắc vô thường,
hoặc nhân hoặc duyên sanh ra sắc, chúng cũng vô thường, nhân
vô thường, duyên vô thường thì sắc do nhân duyên sanh làm
sao thường được! Bốn uẩn thọ, tưởng, hành, thức cũng
vậy. Nhận lầm năm uẩn vốn nhờ vào duyên mà tồn tại,
không tự tại, vô thường làm tự ngã chân thường, thì bị
gọi là "điên đảo kiến". Từ chấp ngã sanh ra chấp ngã
sở, rồi hướng ra ngoài tìm cầu, nuôi lớn phiền não, tự
tư tự lợi. Đây là nguồn gốc khiến cho con người bị trôi
lăn trong sanh tử và đây cũng là cội rễ của các vấn đề
xã hội. Phật giáo cực lực đề xướng học thuyết Vô ngã
cốt dạy người quán chiếu đúng như thật, dùng lý tánh
làm mỏng đi ngã chấp, bớt đi phiền não.
Phật học gọi
thật tánh của pháp hữu vi vô ngã là "Không", như phẩm Tà
Tụ, Kinh Tăng Nhất A-hàm ghi: "Vô ngã tức là không". Về sau,
ngài Sư Tử Khải thuộc Đa Văn bộ, trứ tác Luận Thành Thật,
nói nghĩa Không có hai tầng: Không có thật ngã trong thân tâm
chúng sanh do năm uẩn hợp thành, như trong bình không có nước,
chỉ có uẩn, không có ngã, hoặc không có ngã trong uẩn, cho
nên Không. Lại quán ngay chính năm uẩn cũng đều duyên khởi
vô thường, như chính bản thân cái bình cũng không, năm uẩn
đều không, cho nên Không. Nghĩa Không này được các tông
phái Đại thừa phát huy thành Nhân vô ngã và Pháp vô ngã,
hoặc Nhân không, Pháp không. Nhân vô ngã hoặc Nhân không nghĩa
là cái Ngã mà chúng sanh lầm chấp thật ra là Không, chỉ
có căn, chỉ có cảnh, chỉ có thọ do căn và cảnh tiếp xúc
sanh, chỉ có tâm do căn và cảnh tiếp xúc sanh, chỉ có chấp
ngã, ngã tưởng, chỉ có chấp ngã, ngã kiến, chỉ có ngã,
ngã ngôn thuyết, ngã hý luận. Trừ bảy điều này ra, ngã
tướng hoàn toàn không (Luận Du-già Sư Địa 55). Cái Ngã mà
chúng sanh chấp đó vốn Không, chỉ có sự tập hợp của
năm uẩn và tâm chấp trước lầm lạc, cho nên nói là Nhân
vô ngã, Nhân không. Pháp vô ngã, Pháp không là chỉ cho mọi
hiện tượng, chẳng những bao quát thân tâm chúng sanh mà còn
bao quát tất cả các pháp hữu vi cấu thành thế giới vật
chất, còn bao quát cả pháp vô vi như Phật, tịnh độ, Niết-bàn
... cho đến cả bản thân của quan niệm Không, hết thảy
đều vô ngã, đều Không. Luận Du-già Sư Địa 46 ghi: "Tính
vô ngã trong các pháp nghĩa là trong tất cả sự ngôn thuyết
thì tất cả ngôn thuyết tự tánh các pháp đều không". YÙ
nói tất cả các hiện tượng được biểu đạt qua ngôn ngữ
khái niệm đều phải có chỗ nương tựa để tồn tại, không
phải thật sự tự tại. Ngay cả pháp vô vi, trong khái niệm,
cũng dựa vào sự đối đãi với pháp hữu vi mà lập. Đối
với tất cả các khái niệm phân biệt này, kể cả khái niệm
Vô ngã, Không, cũng không phải không có chỗ dựa, ít nhất
là dựa vào sự phân biệt của ý thức con người mà sanh,
cho nên đều Vô ngã, Không. Có thể nói thuyết Vô ngã này
đã phát huy triệt để pháp ấn "Các pháp vô ngã" của Phật
giáo Nguyên thủy.
Phật học luận
về "Các pháp vô ngã" còn có ý phê phán hữu ngã luận, hữu
thần luận của Bà-la-môn giáo. Theo quan điểm Phật giáo thì
tạo vật chủ Tự Tại Thiên của giáo thuyết Bà-la-môn và
quan niệm thần ngã là linh hồn của cá nhân làm ông chủ
ở bên trong thân xác, đều thuộc về tà chấp "ngã kiến".
Sở chấp của họ chắc chắn không phải là cái Ngã chân
thường. Vì muôn pháp từ nhân duyên sanh, nên đâu có chỗ
cho Tự Tại Thiên làm tạo vật chủ sanh ra muôn vật! Vì năm
uẩn đều duyên khởi vô ngã, nên không có một thần ngã
thật thường trụ ở bên trong thân. Kinh luận Đại, Tiểu
thừa có không ít lời phê phán đối với Tự Tại Thiên luận
và Thần ngã luận.
Phật học đề
cao vô ngã, là từ góc độ chân đế phá trừ chấp trước
của chúng sanh chấp giả ngã làm chân thật, chứ không phủ
định ngã trên ý nghĩa thế tục. Luận Câu-xá 30 nói: "Chấp
chân ngã là có thì bị kiến chấp làm tổn thương, bác tục
ngã là không thì làm hỏng nghiệp lành". Nếu trên ý nghĩa
thế tục mà không thừa nhận cái ngã của chủ thể nhân
cách thì sẽ đưa tới bờ vực nguy hiểm là làm lành không
hưởng được quả báo lành, gây ra tác hại trong việc giáo
hóa xã hội. Phật học không tán đồng và bài xích nó là
"ác thủ không kiến". Phái Trung Quán trong Phật giáo Đại
thừa còn nói vô ngã cũng không phải cứu cánh và cần phải
phá trừ. Phẩm Quán Pháp, Trung Luận nói: "Do vì phá ngã pháp
mà nói vô ngã, Ngã quyết định bất khả đắc, huống là
có vô ngã ? Nếu quyết định có vô ngã thì rơi vào đoạn
diệt". YÙ nói thuyết vô ngã chỉ là pháp phương tiện dùng
để phá chấp "nhận giả làm chân", nếu vì thế mà xác lập
một cái "vô ngã" làm chân lý tuyệt đối thì lại đi tới
một cực đoan khác, rơi vào hầm sâu tà kiến "Đoạn diệt
luận". Do đó, vô ngã chẳng phải là nghĩa lý rốt ráo của
Phật pháp. Nghĩa lý rốt ráo của Phật pháp nói chỉ thú
cứu cánh của vô ngã là khẳng định có "đại ngã" chân
thường tự tại, "Phật tánh chân ngã", kinh điển hệ Đại
thừa Như Lai Tạng trình bày trực tiếp nghĩa này, như phẩm
Ai Thán, Kinh Đại Bát-Niết-bàn ghi: "Chỉ đoạn trừ chấp
trước, chẳng đoạn trừ ngã kiến. Ngã kiến ở đây tức
là Phật tánh". Thậm chí còn nói "pháp nào chỉ nói vô ngã
mà không nói có Phật tánh chân ngã, thì pháp đó là pháp
bất liễu nghĩa". Phật tánh chân ngã nói ở đây, trên thực
tế chính là Niết-bàn đã được Phật giáo Nguyên thủy khẳng
định trong ba pháp ấn. Kinh Đại Bát-Niết-bàn ghi: "Tất cả
các pháp đều không có Ngã, nhưng Niết-bàn này thì chân thật
có Ngã".
3. Pháp ấn "Niết-bàn
tịch tịnh"
Niết-bàn là cảnh
giới giải thoát tối cao mà Phật giáo và các tôn giáo tại
Ấn Độ đương thời theo đuổi tìm cầu. Phạn ngữ Nirvàna,
trong kinh luận Phật giáo, nó mang nhiều tên gọi khác nhau,
như Pháp Uẩn Túc Luận, Luận Tứ Đế nêu ra đến 66 tên
gọi khác nhau của Niết-bàn, đại lược có thể chia hàm
nghĩa thành hai phương diện tiêu cực và tích cực. Theo nghĩa
tiêu cực, nirvàna có nghĩa thổi tan, tắt ngấm, đặc biệt
chỉ cho sự tắt mất vô minh của nội tâm, sự thô động
của phiền não, từ đó chấm dứt sanh tử luân hồi. Kinh
số 18 trong Tạp A-hàm ghi: "Tham dục dứt hẳn, sân khuể đã
trừ, ngu si đã hết, tất cả phiền não không còn thì gọi
là Niết-bàn". Theo nghĩa tích cực, nirvàna biểu thị công
quả thù thắng sau khi dứt hết phiền não, có các tên gọi
khác nhau như: Bất tử, vô bệnh, vô suy lão, thanh tịnh, giải
thoát, bất chung một, cam lộ, quy thú, an ổn, hoàn mãn, thường
hằng ... Trong Kinh A-hàm thường dùng cụm từ "tất cánh tịch
tịnh", "cứu cánh thanh lương", "thật cực an lạc"... biểu
thuật cảnh giới Niết-bàn. Luận Thanh Tịnh Đạo nói: "Cái
Diệt này có đặc tướng của tịch tịnh, có tác dụng của
bất tử, hoặc có tác dụng làm cho an lạc", "Niết-bàn là
thường".
Trong kinh Đại thừa,
đem công đức của Niết-bàn quy nạp về bốn đức: Thường,
lạc, ngã, tịnh; hoặc tám vị: Thường, hằng, an, thanh lương,
bất lão, bất tử, vô cấu, khoái lạc. Tóm lại, Niết-bàn
không ngoài cá thể chân ngã được an lạc hạnh phúc vĩnh
hằng và thanh tịnh. Phật giáo Tiểu thừa nói có hai thứ
Niết-bàn là Hữu dư y và Vô dư y. Hữu dư y Niết-bàn nghĩa
là người tu hành đời này đã đoạn phiền não chứng A-la-hán,
trên tinh thần được đến giải thoát, an hưởng tịch tịnh,
thanh lương, cực lạc. Dù đã giải thoát nhưng tinh thần vẫn
còn tạm thời nương tựa vào nhục thân do nghiệp báo đời
trước cảm nên, còn có chút khổ và không tự tại do nhục
thân sanh ra. Vô dư y Niết-bàn nghĩa là ly khai vĩnh viễn sự
trói buộc của nhục thân do nghiệp sở cảm, tận hưởng
sự an lạc của Niết-bàn. Kinh Bản Sự ghi: "Lậu tận, tâm
giải thoát, còn trong thân rốt sau, là Hữu dư Niết-bàn. Các
hành vẫn tương tục, các sở thọ đều diệt, tịch tịnh
mãi thanh lương, là Vô dư Niết-bàn". Đối với A-la-hán, Vô
dư y Niết-bàn chủ yếu chỉ cho chỗ quy túc sau khi chết.
Tóm lại, hai thứ Niết-bàn của Tiểu thừa đều chỉ mang
ý nghĩa cá nhân giải thoát khổ sanh tử và vĩnh viễn hưởng
niềm an lạc, thiên về tự lợi. Vượt lên trên hai thứ Niết-bàn
kể trên, Đại thừa còn nói tới một thứ Niết-bàn nữa,
đó là "Vô trụ xứ Niết-bàn". Luận Thành Duy Thức 10 nói:
"Vô trụ xứ Niết-bàn nghĩa là chân như ra khỏi sở tri chướng,
thường được hỗ trợ bởi đại bi, bát-nhã, do đó không
trụ sanh tử, Niết-bàn, làm lợi lạc hữu tình tận đến
đời vị lai, dụng mà thường tịch, cho nên gọi là Niết-bàn".
YÙ nói cá nhân tuy được giải thoát trụ nơi Vô dư Niết-bàn
nhưng không yên nghỉ trong cảnh tịch tịnh này, mà phát khởi
lòng từ bi, từ thể khởi dụng, phát huy diệu dụng của
bản tánh, phân thân hóa hiện, đi vào sanh tử cứu giúp chúng
sanh không bao giờ ngừng nghỉ. Tuy vào sanh tử mà siêu việt
sanh tử cho nên gọi là chẳng trụ sanh tử. Tuy nhập Niết-bàn
mà chẳng hưởng thường, lạc, ngã, tịnh một mình cho nên
gọi là chẳng trụ Niết-bàn. Chẳng trụ sanh tử, chẳng trụ
Niết-bàn, nên gọi là Vô trụ. Dùng tâm vô trụ này hoạt
động thường trực cho sự nghiệp hóa độ chúng sanh.
Theo đây, Phật
học nói Niết-bàn, trên thực tế chẳng qua chỉ cho trạng
thái tinh thần sau khi được tịnh hóa, dứt hết phiền não
vô minh và nó được kiến lập theo sự thể nghiệm chủ quan
của người tu hành. Niết-bàn được chứng đắc từ quá
trình tu tập quán chiếu đúng như thật "Các hành vô thường"
và "Các pháp vô ngã". Vậy trong ba pháp ấn, pháp ấn thứ
ba là quả của hai pháp ấn trước./.
(Trích dịch từ
"Phật Giáo Thiền Học Dữ Đông Phương Văn Minh" của Trần
Binh) |
Tháng
3.1997, viện Nghiên cứu Phật học Việt nam vừa ấn hành tác
phẩm Anh ngữ, The Literature of the Personalists of Early Buddhism
(Văn học của các nhà Nhân thể luận trong Phật giáo Nguyên
thủy). Ðây là bản dịch của Sara Boin-Webb từ nguyên bản
Pháp ngữ "La littérature des personnalistes du Bouddhisme Ancien" luận
án Tiến sĩ Quốc gia về Văn học và Khoa học Nhân văn do
hòa thượng Thích Thiện Châu thực hiện và đệ trình tại
đại học Sorbonne Nouvelle (Paris III) năm 1977. (1)